W zasadzie wszystkie środki trwałe (za wyjątkiem gruntów) ulegają zużyciu podczas użytkowania. Zależnie od ich przeznaczenia i sposobu użytkowania, czas przez jaki są one w stanie pełnić swoją funkcję jest dłuższy bądź krótszy. Wraz z upływem czasu oraz zużywaniem się środki trwałe posiadane przez przedsiębiorstwo tracą na wartości. Z tego powodu, prezentowanie ich w bilansie w wartości początkowej byłoby błędne, gdyż nie przedstawiałoby rzeczywistego stanu aktywów przedsiębiorstwa.
Aby temu zaradzić, rachunkowość wykorzystuje mechanizm księgowy nazywany amortyzacją środków trwałych lub ich umorzeniem. Na wstępie wyjaśnimy od razu różnicę między tymi dwoma terminami (w kolejnych etapach kursu rozróżnienie zostanie dokładnie przedstawione):
- Amortyzacja jest to wartość odpisywana w koszty w poszczególnym okresie obrachunkowym.
- Umorzenie jest to skumulowana wartość amortyzacji, korygująca wartość środków trwałych wykazywanych w bilansie z ich wartości brutto (wartości początkowej) do wartości netto.
Amortyzacja
Amortyzacja środka trwałego polega na systematycznym odpisywaniu części jego wartości w koszty, w związku z jego zużyciem. Najlepiej przedstawić to na przykładzie.
Wyobraźmy sobie, że przedsiębiorstwo zakupiło środek trwały o wartości 1000. Środek ten będzie zdatny do użytku przez 10 lat, po którym to okresie będzie on już bezużyteczny i będzie trzeba go wymienić na nowy. W związku z tym, przez okres 10 lat, przedsiębiorstwo będzie odpisywało po 1/10 wartości danego środka trwałego w koszty, aż po 10 latach cała wartość środka trwałego zostanie przeniesiona w koszty. W najprostszym przykładzie, wartości te wyglądałyby następująco:
Umorzenie
Z reguły przedsiębiorstwa nie księgują amortyzacji bezpośrednio na koncie środków trwałych, ale na koncie „Umorzenie środków trwałych”. Konto to powstaje w wyniku pionowego podziału konta „Środki trwałe” na konta „Środki trwałe” oraz „Umorzenie środków trwałych” i służy do ewidencji umorzenia. Podziału dokonuje się w celu łatwiejszej administracji środkami trwałymi. Zestawiając wartość brutto środków trwałych ewidencjonowaną na koncie „Środki trwałe” z saldem konta „Umorzenie” otrzymujemy wartość netto środków trwałych, którą widzimy w bilansie.
Odnosząc się do przykładu wykorzystanego powyżej, wyobraźmy sobie, że spółka posiada dany środek trwały przez 6 lat. Jest on już mocno zużyty i jego okres użyteczności wynosi już tylko 4 lata. W tej sytuacji przedsiębiorstwo powinno mieć zaksięgowaną odpowiednią ilość umorzenia, odpowiadającą sześcioletniemu zużyciu, tak aby w bilansie prezentować odpowiednio mniejszą wartość netto środka trwałego.
Reasumując należy powiedzieć, że:
- Amortyzację księgujemy na koncie „Amortyzacja” w korespondencji z kontem „Umorzenie środków trwałych”.
- Amortyzacja jest kosztem, księgowanym jako koszt danego okresu obrachunkowego.
- Umorzenie reprezentuje zużycie środka trwałego, doprowadzając jego wartość w bilansie przedsiębiorstwa do wartości netto.
Metody amortyzacji
Przedstawiona powyżej metoda amortyzacji jest tak zwaną metodą liniową. Istnieje kilka podstawowych metod amortyzacji środków trwałych:
- Metoda liniowa;
- Metoda malejącego salda (degresywna);
- Metoda naturalna
Każdą z nich opisujemy w kolejnych etapach kursu.
Wartość rezydualna środka trwałego
Nie wszystkie środki trwałe po okresie eksploatacji posiadają wartość zerową. Niektóre z nich mogą posiadać tak zwaną wartość rezydualną, czyli wartość pozostającą po całkowitym zużyciu, którą przedsiębiorstwo może odzyskać poprzez np. sprzedaż lub przetworzenie środka na materiał do produkcji. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo amortyzuje jedynie tę część wartości, którą środek trwały utraci w wyniku użytkowania. Wartość rezydualna nie podlega umorzeniu.
Gdyby środek trwały z wykorzystywanego przez nas przykładu posiadał wartość rezydualną w wysokości 100, wartość podlegająca amortyzacji wynosiłaby 900. Co roku, przez 10 lat, przedsiębiorstwo dokonywałoby odpisu amortyzacyjnego w wysokości 90, aż pod koniec okresu użytkowania pozostałaby jedynie wartość rezydualna środka trwałego w wysokości 100.
Amortyzacja jako rozłożenie kosztu w czasie
Jak łatwo zauważyć, w momencie zakupu środka trwałego przedsiębiorstwo nie wykazuje nakładu poniesionego na dany środek jako kosztu. Zakup środka trwałego jest transakcją, która nie wpływa na wynik finansowy.
Jest to zgodne z występującą w rachunkowości zasadą adekwatności kosztów do przychodów. Przychody osiągane dzięki wykorzystaniu danego środka trwałego przedsiębiorstwo realizować będzie przez kolejne lata. Należy więc odpowiednio, wraz z uzyskiwaniem przychodów, ujmować w księgach rachunkowych koszty wynikłe z zakupu środka trwałego. Amortyzacja, dzięki temu że rozkłada koszt zakupu środka trwałego na kolejne lata jego użyteczności, pozwala na ujęcie kosztów zakupu środka trwałego w korespondencji z uzyskiwanymi z niego przez kolejne lata przychodami.
Metodą, która umożliwia dostosowanie się do tej zasady szczególnie skutecznie jest metoda naturalna. Niemniej jednak, pozostałe metody amortyzacji również uznaje się za odpowiednie.